Chernobyl, the place (not) to be...

Alex, die er in zijn legeruniform indrukwekkend uitziet, vraagt of we er al van op de hoogte zijn dat de Oekraïense politie corrupt is. Sinds 2012 is het vanwege het toenemend verval verboden om de gebouwen van Tsjernobyl binnen te gaan. Doe je dat toch, kan dit betekenen dat je als gids je registratie kwijtraakt of op z’n minst een smak geld moet afstaan aan de politie en je als groep het gebied moet verlaten. Maar volgens Alex hebben we geluk; hij is een hippie-gids en vertelt lachend dat hij bij elke nieuwe regel maar een paar minuten nodig heeft om deze te buigen. De enige regels waar hij zich aan houdt zijn veiligheidsregels, want sinds hij een dochtertje heeft, kijkt hij anders naar de wereld. 

Een jaar geleden bezocht Alex, net als wij nu, als toerist de ‘zone’. Daar werd hij zo gegrepen door de geschiedenis van de ramp, die nog altijd een verwoestende invloed heeft op zijn land en op vele duizenden levens, dat hij besloot om ook te gaan gidsen. Hij bedankt ons voor onze komst en interesse en belooft dat we vandaag en morgen het échte verhaal zullen horen, want wat wij de afgelopen tweeendertig jaar over Tsjernobyl hebben gezien en gehoord in de media zijn leugens. Foto’s die we maken waar hij op staat, mogen we niet online posten, omdat zijn familie en vrienden niet weten dat hij dit werk doet. Naast deze job is hij actief als advocaat, waar ik me door zijn legertenue weinig bij kan voorstellen. We zijn met een overzichtelijk groepje van zes: een Engels stel op huwelijksreis (ja echt!), drie vrienden uit Oostenrijk en ik. Mijn naam vindt Alex te ingewikkeld om uit te spreken, of ik ook een ‘nickname’ heb? En dus ben ik vanaf dat moment ‘Kieki‘. Alex vindt het zo’n leuke naam dat hij me te pas en te onpas zo aanspreekt, wat op een vreemde manier vertrouwd voelt, omdat mijn vader de enige is die me zo noemt. Deze bijzondere gids doet me aan iemand denken en aan het einde van de eerste dag valt het kwartje: hij lijkt op Radmilo Soda! Je weet wel, die fitnesstrainer die in het programma ‘Obese’ mensen helpt om af te vallen. https://goo.gl/images/djB7Up

Om op deze trip te mogen, moest de tourorganisatie allerlei formaliteiten afwikkelen met de autoriteiten en ontving ik verschillende voorbereidingsmails met veiligheidsinformatie en -instructies: Nee, het is niet gevaarlijk; de straling waar je aan wordt blootgesteld komt overeen met een vlucht van zeven uur. Wel is het belangrijk dat je een lange broek, lange mouwen en dichte schoenen draagt, niets aanraakt, nergens gaat zitten en niets op de grond zet of van de grond opraapt. 

We krijgen een geigerteller waarop we steeds kunnen zien hoe hoog de straling is op de plek waar we op dat moment zijn en omdat ik geen extra paar schoenen bij me heb, instrueert Alex me dat ik moet voorkomen dat ik op mos ga staan, omdat dit radioactiviteit meer absorbeert dan andere ondergronden. Bij het verlaten van de zone is een checkpoint waar jouw persoonlijke straling wordt gemeten en in het ergste geval, moet je je schoenen en/of al je kleding achterlaten. ‘The red forest‘ is een no-go area; de straling daar is zo hoog dat je er absoluut niet moet komen. En omdat je radioactiviteit niet kunt zien, voelen, horen of proeven, is het heel verraderlijk. Na een dag rondlopen raakt de omgeving al zo vertrouwd dat ik het lastig vind om me ervan bewust te zijn dat alles om ons heen besmet is.

Alex vertelt over de enorme invloed die de Sovjet Unie, het communisme en diens indoctrinatie heeft gehad op het opgroeien en leven in de Oekraïne, die door Moskou wordt neergezet als ‘het jongere broertje’. De ironie druipt er vanaf als Alex vertelt over de ideologie van het communisme; Rusland die volgens hem blijft hangen in het verleden, niet in staat is om zich te ontwikkelen en moderniseren en verantwoordelijk is voor de hersenspoeling die al begint bij kinderen op de basisschool. Aan de hand van maquettes van concentratiekampen werd hen bijgebracht hoe in en in slecht de Nazi’s waren, met aansluitend de boodschap: ’Maar wíj zijn goed, jíj bent goed’. Hypocriet vindt Alex, want in de Oekraïense scholen stonden in specifieke lokalen, achter een soort hekwerk van ijzeren spijlen, grote geweren om jonge jongens al vroeg te leren schieten. De leuzen op spandoeken en posters die in de scholen hangen, de teksten op gemeenschapsgebouwen en op gedenktekens... het is allemaal propaganda. En we komen het overal tegen in de gebouwen die we bezoeken. Want Pripyat, de plaats waar de werknemers van de kerncentrale gingen wonen, werd ingericht volgens de communistische ideologie. Alles wat je maar zou willen was er: mooie huizen en appartementen, goede salarissen, bioscopen, een meer, zwembaden, een pretpark... en voor de jaren tachtig zag het er allemaal prachtig uit. De gemiddelde leeftijd was zevenentwintig jaar. Het was een ideale plek om te wonen. In 1970 werd ‘de eerste steen’ gelegd, de mensen leefden en werkten tevreden, tot zestien jaar later die afschuwelijke ramp alles letterlijk met gif bedekte. Terwijl de kernreactor twee weken in brand stond, kwam de grootste ongecontroleerde hoeveelheid radioactief materiaal ooit in de atmosfeer terecht. In geval van nucleaire rampen, wordt een zone aangehouden die dertig kilometer beslaat. Alex vertelt dat de vastgestelde zone bij de grens met Wit-Rusland ophoudt, alsof de straling door een landsgrens kan worden tegengehouden. Maar ze werd door de wind meegevoerd en bereikte tweeenveertig procent van het grondgebied van Europa. Zweden was het eerste land dat meldde radioactieve wolken te hebben gedetecteerd. Het duurde echter maar liefst achttien dagen voor Sovjetleider Michail Gorbatsjov op de televisie verscheen om over de ramp te communiceren...

De inwoners en ook de brandweermannen, die binnen twaalf minuten na de ontploffing ter plaatse waren, waren niet geïnformeerd en hadden daarom geen idee wat dit alles betekende en welke dodelijke gevolgen dit voor hen had. Het duurde uren en voor velen zelfs weken of maanden voor de inwoners van het gebied werden geëvacueerd. Degenen die het dichtst bij de kernreactor woonden, werd verteld dat ze drie dagen later weer zouden terugkeren naar huis. Voor de rest ging het leven nog een tijdje door, zonder dat er jodiumtabletten (die van levensbelang konden zijn) werden verstrekt, terwijl hun kinderen nietsvermoedend in besmette speeltuinen en zandbakken speelden. 

De directeur van de kerncentrale en twee ingenieurs werden veroordeeld voor de ramp, terwijl zij volgens Alex slechts uitvoerden wat hen was opgedragen. Onze gids kan geen andere conclusie trekken dan dat de ‘onwetende’ Gorbatsjov en de zijnen in dit verhaal de grote criminelen zijn en veroordeeld hadden moeten worden. Want wat als het jouw kind was die nog wekenlang werd blootgesteld aan dodelijke straling, terwijl de hoge piefen stommetje speelden..?

Het is een vreemde gewaarwording om rond te lopen in dorpen waar alles letterlijk en figuurlijk stil ligt. Er zijn heel wat verschillende groepen toeristen, maar omdat het gebied zo groot is, komen we weinig anderen tegen. Alex wordt door andere gidsen en chauffeurs op de hoogte gehouden van de hoeveelheid politie die in touw is en op de tweede dag valt dat tegen. Hij wordt er een beetje zenuwachtig van en we worden extra geïnstrueerd: in de gebouwen zo min mogelijk geluid maken en dus ook niets tegen elkaar zeggen. Geen geluid maken kan best lastig zijn als de grond bezaaid ligt met gebroken glas of wankele tegels. Het schijnt een gegeven te zijn dat de politie soms in burger rondloopt of in de gebouwen een soort hinderlaag opzet, waardoor Alex zich steeds genoodzaakt voelt om eerst alleen naar binnen te gaan om te checken of de kust veilig is. Het voelt bijna alsof we in een spannende videogame terecht zijn gekomen waar we ons in een surreële omgeving moeten voortbewegen zonder gepakt te worden. Het is zo bizar om toeschouwer te zijn van een maatschappij waar alles aanwezig was, maar die al ruim dertig jaar volledig stil ligt. Ik moet denken aan de tweede Wereldoorlog en de vluchtelingen van nu, die ook alles moesten achterlaten. Boeken, foto’s, piano’s, schoolspullen, je kunt het zo gek niet bedenken of we komen het tegen. Vooral het speelgoed spreekt tot de verbeelding. Verroeste vrachtwagens en speelgoed-tanks, poppen die een arm of been missen. Het is een troosteloos gezicht... 

Alex vertelt dat hij als jongen van een jaar of tien in gesprek raakte met een leeftijdgenoot die vertelde dat hij in Tsjernobyl woonde, omdat zijn vader in de kerncentrale werkte. Alex kende het toen nog niet en de jongen vertelde vol trots over het luxe leven dat hij daar leidde. Een leven dat Alex jaloers maakte. Híj moest regelmatig om zes uur opstaan om nog voor schooltijd voor zijn ouders bij de winkel in de rij te staan, in de hoop dat er melk was om te kopen. Nu hij weet aan welke straling deze jongen later in zijn leven heeft blootgestaan, is er niet veel meer om jaloers op te zijn.

Overal waar we komen heeft de natuur het overgenomen, planten en bomen groeien dwars door huizen en gebouwen heen. En we zien talloze zwerfhonden die we niet mogen aanraken. Ook dat voelt vreemd, de honden zijn duidelijk op zoek naar aandacht. Gelukkig is er een vrouw die zich over deze honden ontfermt, er is zelfs een fonds voor opgezet. De honden zijn allemaal gechipt en gesteriliseerd en krijgen regelmatig te eten. Alex vertelt dat het in de winter extra spannend is om in de zone te zijn, omdat er dan ook wolven rondlopen. 

Het gebied waar de kerncentrale staat is aangeduid als de tien kilometer zone, omdat daar de grootste hoeveelheid straling is. Pripyat, de stad die zo’n 55.000 inwoners had, is daar het centrum van. Hier staat het enige beeld van Lenin dat in de Oekraïne overeind is gebleven. Alex heeft er een hekel aan. Hij neemt ons mee naar een plek die hij wel de moeite waard vindt, het herdenkingsmonument. Een groot beeld van brandweermannen en andere hulpkrachten die hun leven hebben gegeven om te voorkomen dat de straling nog meer slachtoffers zou maken. Tot zijn grote frustratie is dit monument niet officieel geregistreerd; het wordt niet erkend door de autoriteiten. Met behulp van ingezameld geld heeft een amateur kunstenaar dit momument gemaakt. Alex vertelt dat hij elke tour op deze plek afsluit. Het is voor hem een belangrijke plek. Na zijn uitleg hier over, loopt hij naar het monument, zet zijn legerpet af en is een tijdje stil. Dan zegt hij: ‘Dank jullie wel voor het redden van de wereld’, loopt terug naar de bus en laat ons sprakeloos achter...

Voor foto’s, check het album ’Tsjernobyl’.